TEXTOS DE VIRGILIO, ENEIDA

Tema del poema e invocación a la musa inspiradora (I, 1-11):

 Arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris

Italiam fato profugus Lauiniaque uenit

litora, multum ille et terris iactatus et alto

ui superum, saeuae memorem Iunonis ob iram,

multa quoque et bello passus, dum conderet urbem

inferretque deos Latio; genus unde Latinum

Albanique patres atque altae moenia Romae.

Musa, mihi causas memora, quo numine laeso

quidue dolens regina deum tot uoluere casus

insignem pietate uirum, tot adire labores

impulerit. tantaene animis caelestibus irae?

Comienza Eneas a narrar la caída de Troya en medio de una gran expectación (II, 1-49):

 Conticuere omnes intentique ora tenebant;

inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:

          Infandum, regina, iubes renouare dolorem,

Troianas ut opes et lamentabile regnum

eruerint Danai, quaeque ipse miserrima uidi

et quorum pars magna fui. quis talia fando

Myrmidonum Dolopumue aut duri miles Vlixi

temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo

praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.

sed si tantus amor casus cognoscere nostros

et breuiter Troiae supremum audire laborem,

quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,

incipiam. fracti bello fatisque repulsi

ductores Danaum tot iam labentibus annis

instar montis equum diuina Palladis arte

aedificant, sectaque intexunt abiete costas;

uotum pro reditu simulant; ea fama uagatur.

huc delecta uirum sortiti corpora furtim

includunt caeco lateri penitusque cauernas

ingentis uterumque armato milite complent.

est in conspectu Tenedos, notissima fama

insula, diues opum Priami dum regna manebant,

nunc tantum sinus et statio male fida carinis:

huc se prouecti deserto in litore condunt;

nos abiisse rati et uento petiisse Mycenas.

ergo omnis longo soluit se Teucria luctu;

panduntur portae, iuuat ire et Dorica castra 

desertosque uidere locos litusque relictum:

hic Dolopum manus, hic saeuus tendebat Achilles;

classibus hic locus, hic acie certare solebant.

pars stupet innuptae donum exitiale Mineruae

et molem mirantur equi; primusque Thymoetes

duci intra muros hortatur et arce locari,

siue dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.

at Capys, et quorum melior sententia menti,

aut pelago Danaum insidias suspectaque dona

praecipitare iubent subiectisque urere flammis,

aut terebrare cauas uteri et temptare latebras.

scinditur incertum studia in contraria uulgus.

          Primus ibi ante omnis magna comitante caterua

Laocoon ardens summa decurrit ab arce,

et procul 'o miseri, quae tanta insania, ciues?

creditis auectos hostis? aut ulla putatis

dona carere dolis Danaum? sic notus Vlixes?

aut hoc inclusi ligno occultantur Achiui,

aut haec in nostros fabricata est machina muros,

inspectura domos uenturaque desuper urbi,

aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.

quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.'

 Los Penates revelan a Eneas el origen de su raza (III, 147-171):

 Nox erat et terris animalia somnus habebat:

effigies sacrae diuum Phrygiique penates,

quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis

extuleram, uisi ante oculos astare iacentis

in somnis multo manifesti lumine, qua se

plena per insertas fundebat luna fenestras;

tum sic adfari et curas his demere dictis:

'quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est, 

hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit.

nos te Dardania incensa tuaque arma secuti,

nos tumidum sub te permensi classibus aequor,

idem uenturos tollemus in astra nepotes

imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis

magna para longumque fugae ne linque laborem.

mutandae sedes. non haec tibi litora suasit

Delius aut Cretae iussit considere Apollo.

est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,

terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;

Oenotri coluere uiri; nunc fama minores

Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus

Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum.

surge age et haec laetus longaeuo dicta parenti

 haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat

Ausonias; Dictaea negat tibi Iuppiter arua.'

Dido, enamorada de Eneas, confía sus amores a su hermana Anna (IV, 1-30):

At regina graui iamdudum saucia cura

uulnus alit uenis et caeco carpitur igni.

multa uiri uirtus animo multusque recursat

gentis honos; haerent infixi pectore uultus

uerbaque nec placidam membris dat cura quietem.

postera Phoebea lustrabat lampade terras

umentemque Aurora polo dimouerat umbram,

cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:

'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!

quis nouus hic nostris successit sedibus hospes,

quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!

credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum.

degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille

iactatus fatis! quae bella exhausta canebat!

si mihi non animo fixum immotumque sederet

ne cui me uinclo uellem sociare iugali,

postquam primus amor deceptam morte fefellit;

si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,

huic uni forsan potui succumbere culpae.

Anna fatebor enim miseri post fata Sychaei

coniugis et sparsos fraterna caede penatis

solus hic inflexit sensus animumque labantem

impulit. agnosco ueteris uestigia flammae.

sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscat

uel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, 

pallentis umbras Erebo noctemque profundam,

ante, pudor, quam te uiolo aut tua iura resoluo.

ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores

abstulit; ille habeat secum seruetque sepulcro.'

sic effata sinum lacrimis impleuit obortis.

 Partida de caza, tormenta e himeneo (IV, 160-172):

Interea magno misceri murmure caelum

incipit, insequitur commixta grandine nimbus,

et Tyrii comites passim et Troiana iuuentus

Dardaniusque nepos Veneris diuersa per agros

tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.

speluncam Dido dux et Troianus eandem

deueniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno

dant signum; fulsere ignes et conscius aether

conubiis summoque ulularunt uertice Nymphae.

ille dies primus leti primusque malorum

causa fuit; neque enim specie famaue mouetur

nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:

Consejo del anciano Nautes y aparición de la sombra de Anquises, quien recomienda a Eneas bajar a los infiernos con la guía de Sibila (V, 708-739):

isque his Aenean solatus uocibus infit:

'nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur;

quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.

est tibi Dardanius diuinae stirpis Acestes:

hunc cape consiliis socium et coniunge uolentem,

huic trade amissis superant qui nauibus et quos

pertaesum magni incepti rerumque tuarum est.

longaeuosque senes ac fessas aequore matres

et quidquid tecum inualidum metuensque pericli est

delige, et his habeant terris sine moenia fessi;

urbem appellabunt permisso nomine Acestam.'

Talibus incensus dictis senioris amici

tum uero in curas animo diducitur omnis;

et Nox atra polum bigis subuecta tenebat.

uisa dehinc caelo facies delapsa parentis 

Anchisae subito talis effundere uoces:

'nate, mihi uita quondam, dum uita manebat,

care magis, nate Iliacis exercite fatis,

imperio Iouis huc uenio, qui classibus ignem

depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est.

consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes

dat senior; lectos iuuenes, fortissima corda,

defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu

debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante

infernas accede domos et Auerna per alta

congressus pete, nate, meos. non me impia namque

Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum

concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla

nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.

tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces.

iamque uale; torquet medios Nox umida cursus

et me saeuus equis Oriens adflauit anhelis.'

 La sibila responde a Eneas que para descender al infierno debe encontrar el ramo de oro, llave del mismo, y cumplimentar un sacrificio previo (VI, 124-155):

 Talibus orabat dictis arasque tenebat,

cum sic orsa loqui uates: 'sate sanguine diuum,

Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:

noctes atque dies patet atri ianua Ditis;

sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,

hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit

Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus,

dis geniti potuere. tenent media omnia siluae,

Cocytusque sinu labens circumuenit atro.

quod si tantus amor menti, si tanta cupido est

bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere

Tartara, et insano iuuat indulgere labori,

accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca

aureus et foliis et lento uimine ramus,

Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis

lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae.

sed non ante datur telluris operta subire

auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.

hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus

instituit. primo auulso non deficit alter

aureus, et simili frondescit uirga metallo.

ergo alte uestiga oculis et rite repertum

carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur,

si te fata uocant; aliter non uiribus ullis

uincere nec duro poteris conuellere ferro.

praeterea iacet exanimum tibi corpus amici

heu nescis totamque incestat funere classem,

dum consulta petis nostroque in limine pendes.

sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.

duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto. 

sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis

aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore.

Desfile de los guerreros indígenas y la guerrera Camila (VII, 803-817):

 Hos super aduenit Volsca de gente Camilla

agmen agens equitum et florentis aere cateruas,

bellatrix, non illa colo calathisue Mineruae

femineas adsueta manus, sed proelia uirgo

dura pati cursuque pedum praeuertere uentos.

illa uel intactae segetis per summa uolaret

gramina nec teneras cursu laesisset aristas,

uel mare per medium fluctu suspensa tumenti

ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas.

illam omnis tectis agrisque effusa iuuentus

turbaque miratur matrum et prospectat euntem,

attonitis inhians animis ut regius ostro

uelet honos leuis umeros, ut fibula crinem

auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram

et pastoralem praefixa cuspide myrtum. 

 Aparición de Venus a Eneas y ofrenda del escudo donde aparecen cinceladas las futuras gestas de Roma (VIII, 608-629 ):

 At Venus aetherios inter dea candida nimbos

dona ferens aderat; natumque in ualle reducta

ut procul egelido secretum flumine uidit,

talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:

'en perfecta mei promissa coniugis arte

munera. ne mox aut Laurentis, nate, superbos

aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.'

dixit, et amplexus nati Cytherea petiuit,

arma sub aduersa posuit radiantia quercu.

ille deae donis et tanto laetus honore

expleri nequit atque oculos per singula uoluit,

miraturque interque manus et bracchia uersat

terribilem cristis galeam flammasque uomentem,

fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem,

sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes

solis inardescit radiis longeque refulget;

tum leuis ocreas electro auroque recocto,

hastamque et clipei non enarrabile textum.

illic res Italas Romanorumque triumphos 

haud uatum ignarus uenturique inscius aeui

fecerat ignipotens, illic genus omne futurae

stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.

 Episodio de los amigos Niso y Euríalo (IX, 386-445):

 Nisus abit; iamque imprudens euaserat hostis

atque locos qui post Albae de nomine dicti

Albani tum rex stabula alta Latinus habebat,

ut stetit et frustra absentem respexit amicum:

'Euryale infelix, qua te regione reliqui?

quaue sequar?' rursus perplexum iter omne reuoluens

fallacis siluae simul et uestigia retro

obseruata legit dumisque silentibus errat.

audit equos, audit strepitus et signa sequentum;

nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris

peruenit ac uidet Euryalum, quem iam manus omnis

fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,

oppressum rapit et conantem plurima frustra.

quid faciat? qua ui iuuenem, quibus audeat armis 

eripere? an sese medios moriturus in enses

inferat et pulchram properet per uulnera mortem?

ocius adducto torquet hastile lacerto

suspiciens altam Lunam et sic uoce precatur:

'tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,

astrorum decus et nemorum Latonia custos.

si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris

dona tulit, si qua ipse meis uenatibus auxi

suspendiue tholo aut sacra ad fastigia fixi,

hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.'

dixerat et toto conixus corpore ferrum

conicit. hasta uolans noctis diuerberat umbras

et uenit auersi in tergum Sulmonis ibique

frangitur, ac fisso transit praecordia ligno.

uoluitur ille uomens calidum de pectore flumen

frigidus et longis singultibus ilia pulsat.

diuersi circumspiciunt. hoc acrior idem

ecce aliud summa telum librabat ab aure.

dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque

stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.

saeuit atrox Volcens nec teli conspicit usquam

auctorem nec quo se ardens immittere possit.

'tu tamen interea calido mihi sanguine poenas

persolues amborum' inquit; simul ense recluso

ibat in Euryalum. tum uero exterritus, amens,

conclamat Nisus nec se celare tenebris

amplius aut tantum potuit perferre dolorem:

'me, me, adsum qui feci, in me conuertite ferrum,

o Rutuli! mea fraus omnis, nihil iste nec ausus 

nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor;

tantum infelicem nimium dilexit amicum.'

talia dicta dabat, sed uiribus ensis adactus

transadigit costas et candida pectora rumpit.

uoluitur Euryalus leto, pulchrosque per artus

it cruor inque umeros ceruix conlapsa recumbit:

purpureus ueluti cum flos succisus aratro

languescit moriens, lassoue papauera collo

demisere caput pluuia cum forte grauantur.

at Nisus ruit in medios solumque per omnis

Volcentem petit, in solo Volcente moratur.

quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc

proturbant. instat non setius ac rotat ensem

fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore

condidit aduerso et moriens animam abstulit hosti.

tum super exanimum sese proiecit amicum

confossus, placidaque ibi demum morte quieuit.

Parlamento de Júpiter en la Asamblea de los dioses (X, 1-15):

 Panditur interea domus omnipotentis Olympi

conciliumque uocat diuum pater atque hominum rex

sideream in sedem, terras unde arduus omnis

castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.

considunt tectis bipatentibus, incipit ipse:

'caelicolae magni, quianam sententia uobis

uersa retro tantumque animis certatis iniquis?

abnueram bello Italiam concurrere Teucris.

quae contra uetitum discordia? quis metus aut hos

aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit?

adueniet iustum pugnae ne arcessite tempus,

cum fera Karthago Romanis arcibus olim

exitium magnum atque Alpis immittet apertas:

tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.

nunc sinite et placitum laeti componite foedus.'

 Tras causar una gran matanza, Camila es alcanzada por la jabalina lanzada por Arrunte y muere (XI, 816-831):

 illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter

ferreus ad costas alto stat uulnere mucro.

labitur exsanguis, labuntur frigida leto 

lumina, purpureus quondam color ora reliquit.

tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam

adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae

quicum partiri curas, atque haec ita fatur:

'hactenus, Acca soror, potui: nunc uulnus acerbum

conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.

effuge et haec Turno mandata nouissima perfer:

succedat pugnae Troianosque arceat urbe.

succedat pugnae Troianosque arceat urbe.

iamque uale.' simul his dictis linquebat habenas

ad terram non sponte fluens. tum frigida toto

paulatim exsoluit se corpore, lentaque colla

et captum leto posuit caput, arma relinquens,

uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

 Victoria de Eneas (XII, 919-952):

 Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,

sortitus fortunam oculis, et corpore toto

eminus intorquet. murali concita numquam

tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti

dissultant crepitus. uolat atri turbinis instar

exitium dirum hasta ferens orasque recludit

loricae et clipei extremos septemplicis orbis;

per medium stridens transit femur. incidit ictus

ingens ad terram duplicato poplite Turnus.

consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit

mons circum et uocem late nemora alta remittunt.

ille humilis supplex oculos dextramque precantem

protendens 'equidem merui nec deprecor' inquit;

'utere sorte tua. miseri te si qua parentis

tangere cura potest, oro fuit et tibi talis

Anchises genitor Dauni miserere senectae

et me, seu corpus spoliatum lumine mauis,

redde meis. uicisti et uictum tendere palmas

Ausonii uidere; tua est Lauinia coniunx,

ulterius ne tende odiis.' stetit acer in armis

Aeneas uoluens oculos dextramque repressit;

et iam iamque magis cunctantem flectere sermo

coeperat, infelix umero cum apparuit alto

balteus et notis fulserunt cingula bullis

Pallantis pueri, uictum quem uulnere Turnus

strauerat atque umeris inimicum insigne gerebat.

ille, oculis postquam saeui monimenta doloris

exuuiasque hausit, furiis accensus et ira

terribilis: 'tune hinc spoliis indute meorum

eripiare mihi? Pallas te hoc uulnere, Pallas

immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit.'

hoc dicens ferrum aduerso sub pectore condit

feruidus; ast illi soluuntur frigore membra

uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.